İrade Yapısına Kısa Bir Bakış
Ne kadar iradeye sahip olduğumuz davranışlarımızı kontrol eden en önemli mekanizmalardan biridir. Yani kendimize ne kadar hakim olduğumuz. İnsanlar yaratılışları gereği belli istek ve arzulara sahiptirler. Bunlar zevk alma ve hoşnut olmadığımız şeylerden kaçınma üzerinedir. İsteklerimiz kötü şeyler olarak görülmemelidir. Örneğin su içme isteğimiz var ve bu benim yaşamım için gerekli. Herhangi bir istek aynı zamanda bizi cezbeden bir şey de olabilir. Bunun olması için isteğimizin kişisel değerlerimizle ya da uzun dönem hedeflerimizle çelişmesi gerekir. Yani kısa süreli ve bizi cezbeden şeyler mesela şeker yeme isteği olduğu gibi uzun süreli hedeflerimiz de olabilir. Örneğin sağlıklı olmak veya kilo vermek. Oturup bir dizinin tüm sezonlarını birden izlemek isteyebilirim ama bu benim işe gitmemi ve yapıcağım diğer günlük işlerimi yapma isteğim ile çelişebilir. Yani irade uzun süreli hedeflerimize odaklanırken kısa süreli bizi cezbeden şeylerden kaçınmaktır. Bu sebeple irade konusunda yapılan araştırmalar çok önemlidir çünkü hayatımıza geçirebileceğimiz pratiklerden oluşur.
En ünlü irade deneyi marshmallow testi olarak bilinir. Okul öncesi çocukların herbirine bir marshmallow şekeri verilir ve istedikleri an bu şekeri yiyebilecekleri söylenir. Eğer şekeri yemeden 15 dakika beklerler ise ikinci bir marshmallow daha alabilecekleri söylenir. Bekledikleri takdirde yiyebilecekleri 2 şekerleri olacaktır. Çocuklar anlık dürtülerini erteleyerek daha büyük bir ödüle ulaşacakları için karşı koymak durumunda kalırlar. Bu çalışma çalışma hakkında birkaç şey söylenebilir.
İlki çocuklara aşinaysanız onlar için 15 dakikanın bitmek bilmez bir süre olduğudur. Yetişkinler ise ‘Tamam, sadece 15 dakika bekleyebilirim diyebilirler.’ oysa bu bir çocuk için oldukça uzun bir zaman olabilir. Bu çalışma hakkında birçok video var ve hayret vericiler. Bu testlerden birinin videosunu gelin hep beraber izleyelim.
Bu deney internette çok meşhur. Hem çok sempatik videolar olduğu için hem de aslında uzun dönem geçerli olacak bulgular bulduğu için. Görünüyor ki, şekeri yemeyip bekleyen çocuklar gelecekte daha iyi neticelere ulaşıyorlar. Hatta 10 yıl sonra bu çocuklar sınavlarından daha yüksek puan alıyor, daha yüksek eğitimler alıyor, daha iyi sosyal becerilere sahip oluyor ve hatta daha düşük uyuşturucu kullanımı, daha az ilişki problemleri ve daha az stres yaşıyorlar. Bu sonucu destekleyen başka bir araştırma daha var irade gösterebilen bireyler hayatta daha başarılı ve pozitif sonuçlara ulaşıyorlar. İradenin hayatımızın her alanını daha başarılı şekilde yönetmemizi sağladığı görülüyor. İradeden bahsederken konuşmamız gereken önemli bir problem daha var buna ego boşalması deniyor. Buna göre, irade kullanma kapasitesi kısıtlıdır. Yani çok fazla kullanıldığında iradenin tükenebilecek bir kaynak olduğunu belirtiyor. Bu yüzden de ilerde kullanmanız için eliniz çok daha az iradeniz kalmış olacak. Bunun çok uç göründüğünün farkındayım ama aslında doğru. İrade kullanmak çok fazla enerji ve odaklanma isteyen bir durum. Uzun zaman boyunca irade göstermeniz gerekirse iradeniz tükenebilir. Bunu kanıtlayan deney gösteriyor ki önlerinde duran lezzetli ve taze çikolata parçacıklı kurabiyeleri yeme dürtülerine karşı koyması sağlanan kişiler çok daha başka bir görev verildiğinde, çok daha erken vazgeçiyorlar. Bir başka çalışma da gösteriyor ki kendi görüşlerinin karşıtı bir konu hakkında konuşmam yapması için zorlanan bireyler, zor bir yap-boz alıştırılması verildiğinde uzun süre dayanamıyorlar. Kendi görüşlerini savunan konuşmalar yapan kişiler ise çok daha uzun süre yapboz ile uğraşıyorlar.
İrademizi tüketen bir görev yaptığımızda bu bizim irade gerektiren başka bir işimizi olumsuz şekilde etkileyebilir. Bu sebeple psikologlar iradeyi bir kas sistemine benzetirler tıpkı bir kas gibi aşırı kullanıldığında halsizleşebilir. Aynı zamanda pratik yapıldıkça bir kas gibi güçlendirilebilir. Çok fazla irade gerektiren bir iş ile uğraşıyorsanız bunun ardından yeterince dinlendiğiniz ve gevşediğinize emin olmalısınız. Ayrıca irademizi tek bir alan üzerinde çalıştırdığımız zaman bunun hayatımızın her alanında daha iradeli olmamızı sağlayabileceği biliniyor. Eğer hiç istemiyorsanız bunun üzerinden özellikle sizin çalışmanız gerekiyor demektir. Bu sayede zaman yönteminizi ya da çalışma kabiliyetinizi geliştireceksiniz çünkü bu çalışmalar sizi uzun vadede çok daha başarılı yapacaktır.
Şimdi tüm bu bahsettiklerimizi arzularımıza ya da bizi çeken şeylerimize bağlamaya çalışalım. İnsanların iradeleri nasıl güçlendirilir?
1-Çevremizi Değiştirmek
Sizi çeken şeyi daha zor hale getirip, size faydası olacak şeyleri ulaşılması daha basit hale getirmekten bahsediyorum. San Francisco’da bir teknoloji firmasında çalışanlarının kolayca ulaşabileceği ücretsiz atıştırmalıklar sağlıyor. Tüm sağlıklı atıştırmalıklar göz hizasında ve ulaşılması kolay yerleştirilmiş. Sağlıksız olanlar ise çok yüksekte yer alıyordu. Bu size çok basit bir teknik gelebilir ama etkileri oldukça büyüktür. Tabii ki acıktıysam atıştırmalık olarak önümde elma ve bisküvi varsa kesinlikle bisküviyi seçerdim ama elmalar görebildiğim tek şey ise ve bisküviye erişemiyorsam, kesinlikle elmayı seçerdim.
2-İşlemsel Şartlandırma
Herhangi bir davranışın oluşma ihtimalini yükseltmek için kullanılır. Bunu yapmak için de iyi davranışları pekiştiriyor. Mesela ödevimin bitirdiğim her bölümü için kendimi sevdiğim bir dizinin bölümünü izleyerek ödüllendirebilirim. Yani sonunda dizimi izleyeceğimi bildiğim için ödevim üzerinde çalışma ihtimalim daha yüksek olucak ve buna olumlu pekiştirme diyoruz. Diğer bir yolsa olumsuz pekiştirmedir. Mesela bilgisayar ayarlarımla oynayarak beni rahatsız edecek bir ses çıkartmasını sağlayabilirim ve bunu durdurmanın yolu word programında işimi halletmek olabilir. İşlemsel şartlandırmada cezalandırma yöntemini de kullanabilirim. Bu da herhangi bir davranışın gerçekleşme ihtimalini düşürmek için kullanılan bir yöntem. Örneğin ev arkadaşıma benim ödev yapmak yerine dizi izlediğimi farkederse interneti kapatmasını söyleyebilirim.
3-Klasik Şartlandırma
Ne zaman canım çikolata yemek istese daha sağlıklı ama haala şekerli olan bir yiyecek seçiyorum. Böylece zamanla evimde çilek, karpuz bulundurursam canım tatlı yemek istediği zaman onları yemek isteyeceğim.
Bu listede yer almayan bir başka şeyden bahsedeceğim şimdi: Yoksunluk. Bir şeyi yok etmek muhtemelen onun üzerimizdeki etkisini de yok edecektir. Gerçekten istediğimiz bir şeyi yok etmek onu daha fazla istememize neden olabilir. Diğeri ise ego boşalması ile ilgili. Kendinizi birşeyden tamamen yoksun bırakmak iradenizi zorlayabilir. Bu yüzden çok sıkı diyet yapan insanlar cezbedilmeye daha meyillidir. Yani kendinizi bir şeyden tamamen yoksun bırakmak yerine diğer yöntemlerden birini deneyin.
İyi davranışları olanları ödüllerin ve kötü olanları cezalandırın!
