Karahanlılarda Mimari – Örnekler
Karahanlılar, Türk-İslam mimarisinin temelini atmışlardır. Bu dönemde Türkler kitlesel olarak İslam’a geçtiklerinden dolayı, şehir yaşantısında İslami motifler kullanılmaya başlanmıştır.
Bu dönemde taş bulmakta zorlanıldığı için binalar genellikle kerpiçten inşa edilmiştir. Ayrıca Türk-İslam tarihinde ilk kervansaray, ilk türbe, ilk medrese vb. birçok eser bu dönemde yapılmıştır. Öte yandan Karahanlılar’da kervansaraylara “ribat” adı verilmiştir.
Eserler
• Degaron Cami (İlk Türk Cami)
Orta Asya Camileri arasında bilinen en önemli mimari eser olan Degaron Camii, Hazara Camii olarak da bilinir. Hazara, Özbekçede “köle” anlamına gelir. Cami, dört ayaklı merkezi kubbeli camilerin ilk bilinen örneğini teşkil etmektedir.
• Şir Kebir Cami
• Arap Ata Türbesi (En Eski Türbe)
• Harekkan Kümbeti
• Ayşe Bibi Türbesi
• Balacı Hatun Türbesi
• Tirmiz Sarayı
• Kalan Minaresi
• Ribat-ı Melik (İlk Türk kervansaray)
Karahanlı mimarisinde en çok kullanılan yapı malzemesi kerpiç ve tuğlaydı. Camilerin yapımında genelde kerpiç kullanılmış ve minarelerde de tuğla yaygın olarak kullanılmıştır. Kerpiçin dayanaksız bir yapı malzemesi olmasından dolayı inşa edilen yapılar kalıcı olmamış ve zamanla yıkılmıştır. Günümüzde Karahanlı mimarisinden kalanlar, genellikle tuğlalardan yapılan minareler olmuştur.
Karahanlılar, bunun farkında olarak zamanla yapılarda tuğla kullanımını artırmışlardır. Hazara Camisinde de görüldüğü üzere hem tuğla hem de kerpiç kullanılmıştır. Özellikle 11. ve 12. yüzyıllarda yapılardaki tuğla kullanımı artmıştır. Ayrıca Talhatan Baba Camisinde tamamen tuğla kullanılmıştır. Cami duvarlarını süslemede ise stüko, alçı ve çini malzemelerine de yer verilmiştir.
Camiler
Karahanlı mimarisini diğer Orta Asya ve Ön Asya devletlerinden ayıran en karakteristik özelliği merkezi plan anlayış ve üslubudur. Karahanlı Devleti’nde merkezi plan anlayışının ilk kez uygulandığı yapı Talhatan Baba camiidir. Öte yandan bununla birlikte inşa ettikleri hafif sivrileşen kubbe tasarımı, karakteristik Selçuklu kubbesinin doğuşuna zemin hazırlamıştır. zaman içinde Timurlu ve Hint-Türk mimarisinde olduğu gibi bu kubbeler de yüksek bir kasnak yardımıyla daha da abidesel (anıtsal) bir hale getirilmiştir.
Ortasında geniş yanlarında ise daha dar üç kemerle dışarı açılan Talhatan Baba camii planı, 16. asırda Osmanlı Devleti döneminde Mimar Sinan’ın tek kubbeli camiileri aynı teknikle yanlara doğru genişletmesi ve mekan mimari alanında araştırmalara başlaması açısından önemlidir.
Türbeler
Türklerin İslamiyete geçmesinin ardından türbe mimarisi de Karahanlılar aracılığıyla Türk mimarisinde yer edinmeye başlamıştır. Kazakistan’da bulunan Talas kentinde 12. asırda yapılan Ayşe Bibi ve Balaci Hatun Türbeleri, Karahanlıların türbe mimarisinde de ilerlemiş olduklarını göstermektedir.
Karahanlı mimarisine özgü türbelerde en çok dikkat çeken detayların başında türbelerin zengin bir şekilde süslenmesi yer alır. Özkent, Ayşe Bibi ve İbrahim bin Hüseyin türbeleri dış süslemeleri ile Şah Fazıl türbesi ise daha çok iç süslemeleri ile dikkat çekmektedir.
