Kısaca: Ortadoğu’nun Siyasal Yapısı, Sorunları ve Güvenliği

Bugünün dünyasında çok fazla çatışma ve savaşın yaşandığı, iç savaşların yoğunlukla yer aldığı ve kaynak sömürüsünün oldukça fazla olduğu bir bölge olarak anılan Ortadoğu, kapsadığı anlam itibari ile iyi anılan bir bölgeden ziyade güvenlik sorunlarını halledemeyen bir bölge olarak varlığını sürdürmektedir.[1] Ortadoğu kavramı, coğrafi bir konum olmasından ziyade, belli bir kültürel, siyasal ve önemli bir birleşim noktası olarak din ile birlikte birçok kültürün kesişim noktası olarak bugün de oldukça dikkat çeken ‘suni’ bir kavramdır. Ortadoğu’yu anlamak elbette son yıllara bakılarak ya da bir dönem baz alınarak kavranabilecek bir durum değildir. Belli bir süreç içinde değerlendirilmeli, birden çok etken göz önünde bulundurulmalıdır.[2] Birden fazla aktörle değerlendireceğimiz bu durum, devletler, uluslararası güçler ve örgütler bağlamında oldukça önem taşımaktadır. Ortadoğu’nun neden bu kadar karışık bir bölge olduğu ve önem taşıdığı sorusu oldukça kabarıktır; semavi dinlerin doğuş noktası, birçok medeniyete ev sahipliği yapmış en önemlisi de coğrafi konum itibariyle bir köprü kurmuş olması ticari anlamda da etkili olmuştur. Elbette bu geçişler asırlar geçtikçe batının tekelinde bulunmaya ve ticari olarak sadece ham madde temin edilecek bir konum olarak kullanılmaya başlanmış zamanla da bu bölgeler sömürü ülkeleri haline gelerek eski ihtişamını kaybetmiştir. Dinlerin beşiği olarak adlandırılan Ortadoğu bugün de halen etkisini sürdüren üç ana dinin yaşandığı bir bölge olarak kalmaya devam etmiş fakat bunlar içerisinde İslam dini canlılığını ve etkinlik alanlarını bu bölgede daha fazla geliştirmeyi başarmıştır.  Günümüze geldiğimizde ise Ortadoğu’yu bu denli değerli kılan ve stratejik önemini daha fazla arttıran en önemli konu ise petrol rezervleridir.  [3]

Bahsedildiği üzere birçok ortak nokta barındıran Ortadoğu, bu ortaklılıklarından bir menfaat oluşturamamış ve Ortadoğu belli bir siyasal sistem üzerinde birleşememiştir.[4] Oluşan sorunları çözebilmek ve birlik oluşturmak için birçok örgütün de kurulduğunu görmezden gelmek mümkün değildir. Ancak bakıldığında bunların Ortadoğu’yu tamimiyle kapsayan bir yapılanma değil, belirli kesimleri hitap eden, yaratıcı bir fikir öne süremeyen, bölgeselcilikten uzak, Arap milliyetçiği, İslam iş birliği gibi kısıtlı ideolojiler etrafında sınırlı kalmış ya da ekonomik olarak belirli ülkelerin çıkarlarını koruyan bir yönelim seyretmiştir.[5]

Yine bugün sınır problemleri, bölgesel güvenlik, iç savaşlar ve ideolojik sorunlar barındıran Ortadoğu sancılı bir süreçten geçmekte neredeyse içinde bulunan yarıdan fazla ülke bu sorunların birkaçı ya da tamamı yüzünden iç çatışmalarla boğuşmaktadır. Ortadoğu’nun bu sorunları yaşamış ve yaşayacak olmasının başında ise ülkelerin içerinde oluşan siyasal sistemlerin yanlışlığı ve uygulanabilirliği yatmaktadır. Modern dünya ile çelişen devlet yönetimleri, demokratikleşme çabalarına karşın oluşan tepkiler, varlık ve düzen vaadi ile ülkelerine giren emperyalist güçlerin bir türlü doymaması, halkın özgür yaşayış haklarının yöneticilerin tekelinde bulunması, saplantılı ideolojik-dini akımlar gibi birçok neden siyasi yönetimlerin önüne geçmiş, ülkeler belli bir kurallar bütünü içinde yaşamak yerine belli kesimlerin baskısına göre şekillenen sınırlı varlıklar konumuna geçmiştir. Bölgenin siyasal olarak neden iktidarsızlığa sürüklendiğinin birçok nedenini daha söylemek mümkünken, daha iyi çözümleme ve analizde bulunabilmek için şu an Ortadoğu’da bulunan siyasal sistemleri ve oluşturduğu sorunları da incelemek gerekmektedir. Ülkelerin farklı bir siyasal sistem modelleri oluşturdukları aşikardır. Tarihçi Harik’e göre ise bunlar şöyle tasnif edilmektedir;

• Yemen ve Fas gibi ülkelerde oluşan İmam Lider Modeli.
• Sudi Arabistan’ın benimsediği; İmam Lider İttifakı Yönetim Şekli.
•  Lübnan, Kuveyt Bahreyn gibi ülkelerin benimsediği; Seküler model siyasal sistem.
• Mısır, Libya, Tunus gibi ülkelerin kabul gördüğü; Askeri Oligarşi yönetim şekli.
• Ve son olarak sömürgeci güçler tarafından yönetimi belirlenen ülkeler Suriye, Irak ve Ürdün olarak sıralanabilir. [6]

Genel çerçeve ile ve yönetim çeşitliklerine göre anlaşılmaktadır ki Ortadoğu bir kolektif tabir olarak görünse de içerisinde bulunan ülkeler son derece değişkenlik göstermekte ve yönetim çeşitliği ve kültürel birlikteliğin de ayrıştığı noktalar bulunmaktadır. Elbette her ülkenin farklı kültürel ve siyasi yönetim ayrılıkları bulunmaktadır. Bütün bu farklılıkların bir bütün oluşturmasını beklemek ütopik olabilmektedir ancak devletlerin kendi içerisinde de çatışmaların olduğu aşikardır. Bu devletlerin modern devlet kalıplarına sığmayan birçok boyutu bulunmaktadır. Sığmasını beklemeli miyiz? Ya da bu modern kavramlara hapsetmeli miyiz soruları sorulabilir fakat bu sorulardan önce mevcut konumları ve sahip olduğu ‘modern-dışılık’ ile ne kadar sağlıklı bir devlet yapılanması kuruluyor sorusunu da sormak gerekmektedir.

Ortadoğu’da devletler, üstte belirtilen siyasal rejimlere göre şekillenmiş, devleti şekillendiren ve siyasetine yön veren işte bu rejimler olmuştur.[7] Modern devlet yapılanması içerisinde beklenen bazı gereksinimler vardır, bunların başında halkın güvenliği, özgürlüğü ve yaşama hakkı sıralabilir. Ortadoğu ülkelerinin ise başlıca sorunu güvenliktir. Öyle ki bu bölgesel güvenlik sorunların karşı ortak bir değerler etrafında tek bir güvenlik anlayışı oluşturmayan bir Ortadoğu olduğu da aşikardır. Öyle ki sadece sınırında yer alan ülkelere karşı bir güvenlik algısı yanlış olacağı gibi bölge dışında ve küresel aktörlere göre topyekûn bir güvenlik anlayışı oluşturamamıştır.[8] Buna karşın her ülke kendi güvenliği için farklı örgütler kurmuş ya da dolaylı yoldan bu örgütlere yardım etmiştir. Zamanla artan iktidar ve aşiret kavgaları, halkın sorgulanabilir ve denetlenebilir bir devlet yapısı istemesi, kendi ülkelerinde özgürce yaşama istekleri, artan terörle güvenliğin düşmesi, demokratikleşme çabaları son yıllar içerisinde daha gözle görünür olmuş, Arap Baharı ile ise Ortadoğu farklı birçok sorunla daha uğraşır duruma gelmiştir. Arap baharını değerlendirmeye almak için temellendirmeler yapılmakta ve siyasal sosyal ya da ekonomik bir dinamiğe oturtmak istenmektedir. Hangi sebeple ortaya çıkarsa çıksın Arap Bahar’ının demokratikleşme girişimleri başta etkisini sürdürse de uzun sürmemiş, Suriye gibi ülkelerde iç savaşa dönerken Mısır gibi ülkelerde ise oluşturulan demokratik devlet yapılanmaları darbe ile sona ermiştir.[9]

KAYNAKÇA

1. Akgün, Birol; Bozbaş, Gökhan ‘Siyasal Sistemler, ’Şahin, Mehmet (ed.), Ortadoğu: Aktörler, Unsurlar, Sistemler, 2019, İstanbul, Kopernik.
2. Sinkaya, Bayram (2016) ‘Ortadoğu Siyasetine Giriş: Temel Faktörler, Aktörler ve Dinamikler’ Orsam.
3. Dursun, Davut (2005) ‘Ortadoğu’nun Ekonomik, Sosyal ve Siyasi Yapı Özellikleri Üzerine Genel Tespitler’ Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi.
4. Kurt Veysel, ‘Ortadoğu’da Güvenliğin Dönüşümü,’ Kurt Veysel(ed.), Ortadoğu’da Ulusal Güvenlik Stratejileri, 2018, İstanbul, SETA.  
5. Palabıyık, Mustafa Serdar, ‘Savaş’, Şahin , Mehmet(ed.), Ortadoğu: Aktörler, Unsurlar, Sistemler, 2019,  İstanbul, Kopernik,

---

• [1] Palabıyık, Mustafa Serdar Palabıyık, ‘Savaş’, Şahin , Mehmet(ed.), Ortadoğu: Aktörler, Unsurlar, Sistemler, 2019,  İstanbul, Kopernik, s.473.
• [2]Sinkaya, Bayram (2016) ‘Ortadoğu Siyasetine Giriş: Temel Faktörler, Aktörler ve Dinamikler’ Orsam.
• [3] Dursun, Davut (2005) ‘Ortadoğu’nun Ekonomik, Sosyal ve Siyasi Yapı Özellikleri Üzerine Genel Tespitler’ Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi.
• [4]Akgün, Birol; Bozbaş, Gökhan ‘Siyasal Sistemler, ’Şahin, Mehmet (ed.), Ortadoğu: Aktörler, Unsurlar, Sistemler, 2019, İstanbul, Kopernik, s.554.
• [5] Sinkaya, a.g.e.
• [6] Akgün-Bozbaş, a.g.e, s.562.
• [7]Sinkaya, a.g.e.
• [8] Veysel Kurt, ‘Ortadoğu’da Güvenliğin Dönüşümü,’ Veysel Kurt (ed.), Ortadoğu’da Ulusal Güvenlik
• Stratejileri, İstanbul, SETA, 2018.
• [9] Sinkaya, a.g.e.