Sokullu İleri Görüşlülüğü
Kültigin ve Nizamülmülk’ten sonra üç padişaha ve hakana da vezir-i azamlık, sadrazamlık yapan Sırp asıllı devlet adamı Sokullu Mehmet Paşa’nın Osmanlı için önemi çok büyüktür. Bir döneme ismini vermiş olan Sokullu sırasıyla Kanuni, II. Selim ve III. Murat’ın sadrazamlığını yapmıştır.
Sadrazamlık görevini 14 yıl 3 ay sürdüren Sokullu Mehmet Paşa sadrazamlığı sırasında pek çok önemli icraatlerde bulunmuş, planladığı projeleri her ne kadar hayata geçmese de onun ne kadar bilgili ve ileri görüşlü bir deha olduğunu kanıtlamıştır.
Aynı zamanda dönemin diğer vezir ve sadrazamlarından olan Lala Mustafa Paşa ve Koca Sinan Paşa ile siyasi anlaşmazlıklar ve ihtilaflar yaşayan Sokullu Mehmet Paşa, İran seferinin düzenlenmesine ve Kıbrıs’ın fethine karşı çıkmasına rağmen son karar bu ikisinin de yapılması yönündeydi.
Sokullu Kıbrıs’ın fethinin Avrupalı devletler nezdinde tepkiyle karşılanacağını ve Osmanlı’ya karşı Avrupa’da bir ittifakın kurulabileceğini dike getirmişti. Koca Sinan Paşa ve Lala Mustafa Paşa ağız birliği etmişler ve Kıbrıs’ın tez zamanda fethedilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Sokollu ise fethin daha ileri bir tarihte ve daha iyi şartlar altında gerçekleşmesi taraftarıydı. Nihai karar donanma hazırlıklara başladı, sefere çıkıldı. Kıbrıs uzun süren kuşatmalar sonucu Venediklilerden alındı. (1571)
Fakat donanma geri çekilirken Haçlı donanması Osmanlı donanmasını hazırlıksız yakaladı ve tarihin en büyük deniz savaşlarından biri sayılan İnebahtı Deniz Savaşı’nda Osmanlı donanmasının önemli bir kısmını kaybetmesinin yanı sıra 20.000’e yakın deneyimli ve eğitimli Levent’lerini de kaybetti.
İnebahtı yenilgisinden yaklaşık yedi yıl sonra Osmanlı İran’a sefer düzenlemek için hazırlıklara başladı. Sokullu düzenlenecek İran seferinin gereksiz olduğunu savaşın kazanılması durumunda dahi Acem halkının boyunduruk altına alınamayacağını ve aynı zamanda kötüye giden ülke ekonomisinin sefer dolayısıyla daha da kötüye gideceğini savundu. Sokullu İran seferi düzenlenirse Avusturya’nın da boş durmayıp Batı sınırlarını taciz edeceği öngörüsünde bulunmuştu. Kıbrıs’ın fethinde olduğu gibi Sokullu’nun sözlerinin herhangi bir etkisi ve geçerliliği olmadı. Osmanlı İran’a sefer düzenledi. 1578’de başlayan savaşlar 1590 yılına dek sürdü. Savaştan Osmanlı galip ayrıldı ve savaş sonunda imzalanan Ferhat Paşa Antlaşması ile doğuda en geniş sınırlarına ulaştı.
Kısa vadede olumlu sonuçlar doğuran İran seferinin bilançosu ağır oldu. Osmanlı ekonomisi İspanya ve İmparatorluklarının Amerika kıtasından getirdiği altınların Avrupa ve Ortadoğu ekonomisinde meydana getirdiği yüksek enflasyon sebebiyle Osmanlı çok zor duruma düştü. İran Savaşları’nı fırsat bilen Avusturya Osmanlı’nın batı sınırlarına akınlar düzenlemeye başladı. İran savaşlarından 3 yıl geçmeden 13 yıl sürecek olan Avusturya-Osmanlı Savaşları patlak verdi. Üstelik bu arada Doğu sınırında İran rahat durmuyor, sınır köy ve kasabalara saldırılar da bulunuyordu. Sokullu Mehmet Paşa’nın ileri görüşlülüğü değerlendirilememiş ve Osmanlı Devleti sonunu bilmediği bir girdabın içine doğru sürüklenmeye başlamıştır. Osmanlı’nın siyasi, askeri ve teknolojik olarak Avrupa’ya karşı üstünlüğünü blr daha kazanamamak suretiyle kaybedecek ve Osmanlı felaketlerle dolu XVIII. ve XIX. yüzyılın başarısızlıklarının temellerini XVI. yüzyılın sonlarından itibar tüm XVII. yüzyıl boyunca sağlam bir şekilde atacaktır.