Telmih (Hatırlatma) Nedir? Örnekleri ile Telmih Söz Sanatı

Bir nazım veya nesir türünde anlatımı güçlendirmek ya da etkili kılmak için çeşitli söz sanatlarına yer verilir. Bu söz sanatları anlamlarına veya mecazi anlam taşıyıp taşımadıklarına göre kendi aralarına ayrılır. Bu söz sanatlarından biri de telmih yani hatırlatma sanatıdır. Peki telmih nedir, açıklaması ve örnekleriyle telmih.

Telmih Nedir?

Telmih, herkes tarafından bilinen tarihteki önemli bir olay ya da önemli bir kişiliği hatırlatarak ya da ona atıfta bulunarak anımsatmak olarak tanımlanmaktadır. Telmih, dilimize Arapçadan geçen bir sözcüktür ve Türk edebiyatında sıkça kullanılan söz sanatları arasında yer almaktadır.

Telmih söz sanatı, geçmişte yaşanmış bir olay, kişilik veya efsane üzerine yapılır ve buradaki amaç anlatımı güçlendirmek veya etkili kılmaktır. Diğer söz sanatlarında olduğu gibi bu söz sanatında da asıl amaç anlatılmak isteneni uzun cümlelerle açıklamak yerine onu anımsatacak bir olaya yer vererek kısa ve öz bir yol seçmektir. Bu, okuyucu tarafından rahatlıkla anlaşılır bir seviyede olmalıdır.

Telmih, tamamen çağrışıma dayanan bir söz sanatıdır ve bu yönüyle diğer söz sanatlarına benzeyen ve onlardan ayrılan bir yöne sahiptir. Telmih, diğer söz sanatları ile de aynı anda kullanılabilir. Örneğin şairin bir dizesinde hem tecahül-ü arif hem de telmih olabilir. Telmih söz sanatını anlamak için örnekler üzerinden gidelim.

Telmih Söz Sanatına Örnekler

Telmih söz sanatının neredeyse her dizede kullanıldığı Abdürrahim Karakoç’un ‘Yemin’ isimli şiirini ele alalım.

Canım sağ oldukça rahmetli babam
Susarsam, hakkını helâl etmesin!
Ak sütün emziren ihtiyar anam,
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

Bu dörtlükte herhangi bir telmih sanatına yer verilmemiştir. Şiirde telmih sanatının olmadığı tek dörtlük, ilk dörtlüktür.

Yerindedir daha aklım, iradem
Ve işte yeminim, işte ifadem! 
İlk insan, ilk nebi Hazreti Âdem,
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

Bu dörtlükte ilk insan olan Hazreti Adem’e atıfta bulunulmuştur.

Meylim ne şöhrete, ne saltanata; 
Hak için sarıldım ben bu sanata; 
Kür-Şad, Bilge Kağan, Oğuzhan Ata,
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

Kürşat, Bilge Kağan ve Oğuz Kağan da bu dörtlükte hatırlatma yapılan kişilerdir.

Önümde dururken Türklüğün hâli,
Susup da boynuma almam vebali; 
Ebubekir, Ömer, Osman ve Ali(r.a) 
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

Dört Halife’nin tamamı da yine bu dörtlükte atıfta bulunulan isimlerdir.

Esir iken Kırım, Kerkük, Türkistan,
Bana zindan olur Maraş, Elbistan
İbni Sîna, Dedem Korkut, Alparslan
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

Türk tarihindeki önemli kahraman, komutan ve bilim adamlarından olan Dede Korkut, Alparslan ve İbn-i Sina da telmih yapılan kişilerdir.

İmanda bu fire, zillete bu zam! 
Doymuyor yüreğim ne kadar yazsam.
Farabi, Gazali, İmamı Azam,
Susarsam, hakkını helal etmesin!

Türk-İslam tarihinin önemli isimlerinden olan Farabi, Gazali ve İmam-ı Azam da bu dörtlükte hatırlatma yapılan isimlerdir.

Nusret versin yeri, göğü yaratan
Çekip çıkartalım akı karadan
Ertuğrul Bey, Osman Gazi, Murat Han,
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

Osmanlı Devleti’nin kurucuları ve ilk padişahları olan isimler de Karakoç’un bu şiirinde telmih sanatı ile anlatılan isimlerden biridir.

Ülküm aşk çölünde Veysel Karani
Ulubatlı Hasan eyler göreni
Fatih, Ak Şemsettin, Molla Gürani
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

İstanbul’un fethinin maddi ve manevi önderlerine de yine bu dörtlükte ismi geçen kişiler ile atıfta bulunulmuştur.

Bu yol bahadırlar, ermişler yolu; 
Kendini davaya vermişler yolu! 
Şeyh Mevlana, Derviş Yunus, Köroğlu,
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

Türk Halk Edebiyatı ve Divan Edebiyatı’nın güçlü isimlerinden olan Köroğlu, Yunus Emre ve Mevlana da bu dörtlükte telmih söz sanatına yer verilerek atıfta bulunulan isimler olmuştur.

Türkçe sevdalanan, İslâmca yanan
Adar milletine bir değil bin can
Yavuz Sultan Selim, Barbaros, Sinan
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

Osmanlı Devleti’nin en parlak döneminin en güçlü simalarından olan bu üç isim de hatırlatma sanatına yer verilerek okuyucuda çağrışım yapılması sağlanmıştır.

Uyutulmuş köy, nahiye, ilçe, il
Yüreğimi yetmiş yerden yara bil; 
Mehmet Âkif, Osman Batur, Şeyh Şâmil
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

Türk mütefekkir ve bağımsızlık savaşçıları da yine bu dizelerde telmih söz sanatı ile yer verilen isimler arasındadır.

Usta savaşçılar, genç mücahitler
İmkanıma hizmetime şahitler
Basbuğ, ülküdaşlar, aziz şehitler,
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

Başbuğlar ve ülküdaşlar da ‘imkana hizmet eden şahitler’ olarak gösterilmiş ve hatırlatma yapılmıştır.

İçimde İslâmın ince mânâsı
Önümde Türklüğün soylu davası
Oflu Kör Şakirin Elif anası,
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

Şairin burada kast ettiği kişi, yani Oflu Şakir’in Elif Anası tarih kitaplarında yer almaz ancak bu isim İslam ve Türklüğe hizmet ettiği için şair nezdinde telmih sayılır.

Sevdim, milletime gönlümü verdim
Zalimin zulmüne göğsümü gerdim
Kırıkhanlı Kâzım, Niksarlı Nedim,
Susarsam, hakkını helâl etmesin!

Zalimin zulmüne göğüs geren Kırıkhanlı Kazım ve Niksarlı Nedim de telmih ile hatırlatma yapılan isimlerdir.

Allah rızasıdır arzum, emelim! 
Bu necip milleti ondan severim
Hazreti Muhammed(S.A.V) gerçek rehberim,
Susarsam, hakkını helal etmesin!

Hazreti Muhammed’in rehber olduğu hatırlatması ile son verilen şiirde çoğu dizede ‘telmih’ söz sanatına başvurulmuştur.

Telmih Söz Sanatına En İyi Örnekler

İnsanız, en şerefli mahlukuz 
Deyip de pek fazla övünmemiz haksız
Atamız elma çaldı cennetten
Biz o hırsızların çocuklarıyız.

Bu dörtlükten de açıkça anlaşılacağı üzere Hazreti Adem ve Havva’nın cennetten elma çaldıklarını ve bu nedenden dolayı ”eşrefi mahkukat biziz” deyip övünmenin yanlış olduğu, en nihayetinde hırsızların çocukları olduğumuz anlatılmış, bu anlatımda ise söz konusu olaya yer verilmiştir.

Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhid’i
Bedr’in aslanları ancak bu kadar şanlı idi.

Türk edebiyatında anlamı hala tartışılan bu dizelerde Mehmet Akif, tarihsel bir olaya, Bedir Savaşı’na yer vermiş ve Çanakkale Savaşı’nda savaşan Mehmetçikleri mertebe olarak Bedir’de savaşanlara benzetmiştir. Burada şair, anlatımı güçlendirmek ve etkili kılmak için telmih söz sanatına yer vermiştir.

Gökyüzünde Îsâ ile / Tûr dağında Mûsâ ile
Elindeki âsâ ile / Çağırayım Mevlâm seni

Bu dizelerde üç telmih söz sanatına yer verilmiştir. İlk dizede Hazreti İsa’nın gökyüzüne çıkarılışına, ikinci dizede Hazreti Musa’nın Tur Dağı’nda Allah ile görüşmesine, üçüncü dizede ise yine Hazreti Musa’nın Kızıldeniz’i ortadan ikiye böldüğü asasına bir atıf bulunmaktadır.