Lacan’ın Ayna Teorisi ve Şarkiyatçılık
Lacan ötekinin inşa sürecini ve kimliğin oluşma aşamasını oldukça dikkat çekici bazı teorilerle açıklar. Lacan, insanın bebeklik ve çocukluk evresinde oluşturduğu kimliği açıklamak için ‘ayna teorisine’ ihtiyaç duyarak; imgesel, simgesel ve gerçek olmak üzere kişiliğin evresini bu üç noktada açıklar. Lacan, imgesel (yani 6-18 aylıkken) süreçte kişinin aynada kendi imgesini görmesi ve aynada gördüklerini kendinden ayırt edememesiyle birlikte oluşan bir ‘ben serabının’ ardından simgesel boyuta geçtiğini, simgesel boyutta aynada gördüğü kişileri artık kendinden ayrı görmeye bir nevi ‘öteki’ ile karşılaşmaya başladığını ve kişiliğini onlarla birlikte oluşturmaya başladığını söyler. Simgesel dönem, en temel olarak kültür ve dili temsil eder. Kişi bu evrede kendini başkası ile var etmeye devam eder ve bu noktada kendi gerçekliğinden uzaklaşarak başka (dil, kültür vs) gerçekliklere tutunarak varlığını tamamlar.[1] Böylece insan kendinden uzaklaşarak ve kendi benliğinden-gerçekliğinden koparak bir ‘kişilik’ oluşturmaya devam eder. Burada Lacan’ı anlamak bir nevi kimliğin ve ötekileştirmenin Doğu-Batı arasındaki tezahürünü anlamak için de önemlidir. Zira Lacan’ın teorisini oryantalizme uyarlandığında bazı gerçeklikler ortaya çıkar; Doğu (Batı dışı özne) imgesel boyuttan simgesel boyuta geçtiğinde ‘özne’ olmak isterken bir bakıma kendinden uzaklaşarak aynada gördüğü bir Batı yansımasına benzemek ister ve böylece benliğinden kopar ve aynada gördüğü ‘efendisinden’ her zaman bir onanma bekler, kendi varlığından uzaklaşır ve istediği onamayı hiçbir zaman bulamaz. Bu ise giderek kendi gerçekliğinden uzaklaşmasını ve ‘Batıya’ dönüşme gereksinimleri ortaya çıkarır. [2]
Oryantalizmi tartışırken üzerinde en çok durulan mesele ise ‘Batı’nın’ oluşturduğu bir öteki kimliğidir. Kimliğin, kendini var edebilmesinde ‘bir başkasına’ ihtiyaç duyması teorisi[3] burada gerçeklik kazanır ve batı kendini inşa ederken bir öteki oluşturur. Çünkü Avrupa kendini ‘Batı’ olarak nitelendirdikten sonra Doğu kavramı ortaya çıkmıştır.[4]
Batı -yani ben- ötekine değer biçerken kendi -benim- kültürünün değer ölçütlerine göre ötekini şekillendirir. Öteki, eksikliği kabul eder ve zorunlu olarak alçak bir konumda yerini alır. Öteki, bir bakıma ‘benin’ bir inkarıdır ve arasında bir bağ kurulma ihtimali yoktur.[5] Aynı şekilde Batı bir başkasını bilir, yönetir ve denetler. Bu özellikler ise Batı’nın siyasal, ekonomik ve kültürel olarak kendi öznesini hâkim bir güç ve merkezi olarak lanse etmesinin önünü açar.[6] Oluşturulan bu ‘ben ve öteki’ kavramı Batı’nın giderek şekil değiştiren hegemonya faaliyetlerini sürdürmesini beslemiştir. Kendi üstünlüğünü pekiştirmek ve sömürgeci faaliyetlerini meşrulaştırmak için ‘ötekini’ yani Doğu’yu her daim kendinden alçak, yardıma muhtaç, miskin, zorba, cinselliğe düşkün olarak tanımlamayı sürdürmüştür.[7] Günümüze gelene kadar çeşitli alanlarda (resim, fotoğraf-sinema) bunu yansıtmaktadır.
[1]Ümmet Erkan, Lacan’da Öznenin Kurulumu ve Ötekinin İnşası: Psikanaliz ve Oryantalizm, Turkish Studies,14, 3. (2019): 1435.
[2] Aynı eser, 1439.
[3] Burada bahsedilen üstte konu edilmiş Hegel’in ‘köle-efendi’ diyalektiğidir.
[4] Meryem Serdar- Meryem Küçük, ‘’Oryantalizm ve ‘öteki’ Algısı’’, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, 1, 1 (2015): 124.
[5] Aynı eser, 117.
[6] Zamanının- takvimin- coğrafi sınıflandırmanın, ‘batılı bilincinin’ Batı’nın tekelinde gerçekleşmesi, ekonomik olarak Batı’nın öncü kabul edilmesi ve her şeyin merkezinde Batı’nın oluşturulması buna örnek olarak verilebilir. Aynı eser, 120
[7] Hülya Önal, Kemal Cem Baykal, ‘’Klasik Oryantalizm, Yeni Oryantalizm ve Oksidentalizm Söylemi Ekseninde Sinemada Değişen ‘Ben’ ve ‘Öteki’ Algısı’’, ZfWT, sayı: 3, (2011): 109.
