Kısaca 27 Mayıs 1960 Darbesi Nasıl Gerçekleşti?

Genelkurmay Başkanı, Başbakan’ a orduyu elinde tuttuğunu söylediği sıralarda Birleşik Komite Mayıs’ta bir toplantı yaparak 23 Mayıs gecesi müdahalenin yapılmasını kararlaştırmıştı. Toplantıda Cemal Madanoğlu müdahalenin silsile-i mera tiple yani hiyerarşik düzen içinde yapılmasını teklif etmiş fakat kabul görmemiştir. Toplantı da 1 ve 2 Ordudan müdahaleye itiraz gelmeyeceği fakat Ragıp Gümüşpala’nın komutasındaki Ordu’dan itiraz geleceği tahmini üstünde durulmuş, Cemal Madanoğlu’nun Ragıp Gümüşpala ya müdahale sonrası edeceği telefonun Gümüşpala’yı kendi taraflarına çekeceği düşünülerek İstanbul ve Ankara içinde birlik tasnifine geçilmiştir.

Ankara içindeki bazı birlik komutanlarının harekete geçmek için bir generalin emrini talep etmeleri ve Menderes in Eskişehir’e gitmesi nedeniyle müdahale Mayıs’a ertelendi. Fakat Eskişehir de komite ile bağlantısı olan herhangi bir kişinin olmaması nedeniyle Menderes in ele geçirilmesi sorun olmaktadır. Havacılar arasına sızmakta zorlanan komite, son noktanın konulacağı Eskişehir’e İstanbul dan Ağası Şen i yollama kararı almıştır.

26 Mayıs’ı 27 Mayıs’a bağlayan gece saat 03.00’te İstanbul da başlayan ihtilal bir saat içinde önemli ve kilit mevkilerin ele geçirilmesi ile tamamlanıyor ve Ankara’dan gelecek olan radyo yayınına odaklanmıştır. Fakat İstanbul ve Ankara ekipleri arasındaki saat anlaşmazlığı nedeniyle İstanbul ekibi operasyonu Ankara’dan 2.5 saat önce tamamlamıştır. Ankara’da yapılmayan radyo yayını nedeniyle Orhan Erkanlı’nın darbeyi İstanbul’dan duyurma önerisi makul bulunmuş ve saat 4.36’da Binbaşı Kenan Ersoy’un sesinden darbe duyurulmuştur. Sabah saat 7.50’de Menderes Kütahya da Silahlı Kuvvetler tarafından tutuklanırken, İzmir’den kalkan bir uçakta da sembolik lider Cemal Gürsel Ankara ya doğru uçmuştur. Hükümet İstanbul ve Ankara da sıkıyönetim ilan etmiştir. İhtilal söylentileri karsısında kendi konumunu güçlendirmek için Menderes halka dönmüştür. Güçle olduğu Ege Bölgesi’nde mitingler düzenlemiştir. Ankara ya döndüğünde harp okulu öğrencilerinin gösterisi hükümetin itibarına ağır darbe vurmuştur. Harp Okulu öğrencilerinin gösterisi üzerine hükümetin bir soruşturma başlatarak ihtilal planlarını ortaya çıkartacağından korkan cunta erken davranarak Mayıs’ta darbeyi yapmıştır.

27 Mayıs’a giden yolu DP’nin ordu dahil öbür kurumlarla ilişkisine bağlamak yetersiz, bir bakıma yanlıştır. Çünkü bu dönemde antidemokratik tavır, DP dışındaki sivil kurum kuruluşlarda da görülmektedir. Tek parti döneminin iktidar-ordu ilişkilerini gerginleştiren nedenlerden biri, 27 yıl iktidarda kalan CHP muhalefet partisi olmaya alışamamıştır. Ayrıca Türk Silahlı Kuvvetleri yeterince profesyonelleşememiştir, basın dördüncü erk olmanın bilincinde değildir, üniversiteler siyasallaşmıştır.Böyle bir ortamda yapılan Mayıs hareketi ordunun bir ihtilalinden çok, DP iktidarının siyasi ihtilaline karşı yapılmış bir karşı-darbe niteliğindedir. Türkiye de sosyo-ekonomik koşulların bir ara düzeldiği bir dönemden sonra, bir takım siyasi gerilimler yaşanmış ve nihayetinde Türkiye de yaklaşık her on senede bir yapılacak darbeler dönemi başlayacaktır.

Cumhuriyetin başından beri, en bunalımlı dönemlerde dahi korunmaya çalışılan sivil yönetim kuralı, çok ağır bir yara almıştır. O günden sonra Türkiye de askeri yönetim, daima akılda tutulması gereken bir olasılık olarak ortaya çıkmış, Ülke yönetiminde derin bir bunalım belirdiği her sefer, artık gözlerin orduya çevrilmesi bir alışkanlık haline gelmiştir. Gerçi Türk Silahlı Kuvvetleri, ülke yönetimini sürekli olarak üstlenme eğilimlerini kendi içinde bastırmayı başarmıştır ama bu tutum, ancak olağan dönemlerle sınırlı kalmıştır. Olağanüstü dönemlerde ise, kendini artık açıkça rejimin bekçisi sayan ordu, gerekli gördüğü her vesilede sivil yönetime karışmaktan geri kalmamıştır.
İktidarı ele geçiren subayların 27 Mayıs günkü radyo konuşması, eylem amaçlarını vurgulamaları açısından dikkate değerdir. Partileri çıkmazdan kurtarmak, partiler üstü bir yönetim kurmak, serbest seçimleri yapmak ve siyasi iktidarı tekrar kazanan partiye devretmek amaçlarını oluşturuştur. Ülkede bir rahatlama havası oluşturmuştur. Çünkü siyasi partiler siyasi bir çıkmazda tuzağa düşmüştü ve bu müdahale kurtuluş sağlar gibi görünmüştür. DP’liler İnönü yanlısı bir ihtilalden korkmuştur fakat ilk bildiriyi okuyan Alparslan Türkeş’in sesini tanıyanlar, İnönü yanlısı olmayacağını bilmektedirler. Zaman müdahalenin niteliğini gösterecektir.

27 Mayıs’ın dikkat çeken yönlerinden biri müdahaleyi gerçekleştirenlerin diğer birçok ülkedeki benzerlerinden farklı olarak kendilerini hemen generalliğe terfi ettirip silahlı kuvvetlerin yönetimini zerlerine almamalarıdır. Dündar Seyhan, Amerika dönüşü ziyaret ettiği arkadaşlarını şöyle anlatmaktadır: “Aldıkları rütbe maaşıyla çalışıyorlardı. Peynirli sandviç ve çay ile yetiniyorlardı. Yokluk bütün şiddetiyle devam ediyordu.”

Celal Bayar’ın Bence, 27 Mayıs, bir fiili durumdur. Bence, askeri ihtilali Osmanlı dan kalma geleneksel yönetimimizdeki ordu-medrese iş birliğinin, kanun yapma ve yürütme gücüne karşı direnişi, müdahalesidir tespiti ile Milli Birlik Komitesi’nden Orhan Erkanlı’nın 27 Mayıs’ın gerekçesi olarak 1. Dünya Savaşı’ndan beri TSK’nin savaşa girmemesi sonucu, yapacak işlerinin olmadığını ve sıkıldıklarını belirtmesi, Türk ordusunun profesyonelleşme düzeyi hakkında derin kaygılar uyandırmaktadır. Cumhuriyet, Tercüman ve Hürriyet gazetelerinin Kahraman Türk Ordusu idareyi ele aldı, Büyük Türk Ordusuna ithaf desteğimiz, …doğruya özlemlerimizi fiili halde gerçekleştirme şerefi kendine düşen ordu…, Türk Ordusu vazife başında haberleriyle 27 Mayıs’ı kucaklamaları, Abdi İpekçi, Çetin Altan, Refi Cefat Ulunay’ın sevinçten ağlayarak ihtilali öven yazıları, 27 Mayıs’la birlikte Türk toplumunda belirli kesimlerin ilk tepkileri olarak göze çarpmaktadır.
​Albay Alparslan Türkeş’in 27Mayıs 1960 ​ günü saat 15.00’de ​Genelkurmay Başkanlığı’nda yapılan basın toplantısında ihtilalin gerekçesini açıklamıştır. Bir gazetecinin “Bu sabahki harekâtı nasıl tavsif edebilirsiniz? Bir darbe-i hükümet mi olmuştur, yoksa Anayasa ya dönüş mü bahis konusudur?” sorusu üzerine, Alparslan Türkeş: “Yürürlükteki Anayasa idare tarafından çiğnenirse o idarenin meşruiyeti şüpheye düşer. Onun için biz birkaç seneden beri memlekette Anayasa’nın ihlal edildiğine şahit olduk. Fakat sabırla bekledik ve içten temenni ettik ki bu yol parlamenter nizam içinde mecliste halledilsin. Son bir aylık hadiseler memlekette büyük üzüntüye sebep oldu ve demokrasi hayatımız bir çıkmaza girdi. Fakat bütün ümit ve beklememize rağmen parlamentoda bunun düzelmesine gidilmedi. Diktatörlüğe gidileceğinden bütün memleket endişeye düştü ve bu hal ayrı partilere mensup vatandaşların münasebetlerini de güç hale soktu. Bu durum karşısında memleketin ve milletin iç ve dış tehlikelerden korunması sorumluluğunu üzerinde taşıyan Türk Silahlı Kuvvetleri, kötü şekilde yürütülen bu iç mücadelenin memleketin dış emniyetini de tehlikeye soktuğunu gördü. Bunun hem Ortadoğu bölgesinde sulh ve sükûnu temin, hem de Anayasa’nın her türlü tesirden azade bir hale getirilmesi maksadıyla Türk Silahlı Kuvvetleri kendi sorumluluğu dahilinde düzeltmeye karar verdi.” diyerek cevap vermiştir.
Darbeden bir gün sonra düzenlediği bir basın toplantısında Cemal Gürsel, “idareye el koymanın amacı, Türkiye de demokrasinin tekrar ortaya çıkarılmasıdır” dedi. Yeni seçim kanununun hazırlanmasından sonra yönetim, halkın serbest seçimine bırakılacaktı. Gürsel, DP’de dahil olmak üzere, bütün partilerin genel seçimlere katılmaları için izin verileceğine söz verdi.