Osmanlı Devleti’nde Kanunnameler ve Kanunlar Nelerdir?
Osmanlı Devleti döneminde Kanunnameler, hukuk sisteminin en önemli parçalarından biriydi. Kanunnameler;
1. Umumi Kanunnameler
2. Hususi Kanunnameler
3. Ferman, Beraat ve Yasakname Tarzındaki Kanun Hükümleri
4. Sancak Kanunnameleri
5. Miri Arazi ve Tımar Nizamına Ait Kanunlar
6. Adaletnameler
Olmak üzere altı farklı gruba ayrılırdı. Bu kanunlar hazırlanırken sırayla şu aşamalar gerçekleşirdi;
1. Divan görüşmeleri
2. Nişancının kaleme alması
3. Divan üyelerinin padişaha arzı
4. Padişah onayı ve Mühimme Defteri’ne kayıt
5. Padişahın tuğrası çekildikten sonra Ferman olarak yayımlanma
Bu aşamalar, Osmanlı Devleti’nde kanunların nasıl bir yoldan geçtiği konusunda önemli. Peki Kanunnameler?
1. Umumi Kanunnameler
Kanunname-i Âli Osmani ve Teşkilat Kanunnameleri olmak üzere ikiye ayrılır.
a. Kanunname-i Âli Osman: Mali vergiler, ceza, tımar nizamı, sipahi, reaya gibi konulara ilişkin hüküm ve kararları içermektedir. Fatih Sultan Mehmet zamanında başlayan bu kanunnameler, Tanzimat Dönemine kadar yürürlükte kalmıştır.
b. Teşkilat Kanunnameleri: Devletin protokol kuralları, padişaha ilişkin karşılama ve törenler, devletin yönetim organları ve devlet memurlarının idari suçları ve ünvanlarına ait kararları içermektedir.
2. Hususi Kanunnameler
Özel askeri gruplara ait kanunnameler, iktisadi gruplara ait kanunnameler, sosyal gruplara ait kanunnameler olmak üzere üçe ayrılır.
a. Özel Askeri Gruplara Ait Kanunnameler: Eyalet askerleri, donanma ve yardımcı kuvvetleri ile kapıkulu askerleri ile ilgilidir.
b. İktisadi Gruplara Ait Kanunnameler: Daha çok çiftçi ve esnaflara yönelik hazırlanmış, madenciler ve pazar yerleri gibi konulara da yer vermiştir.
c. Sosyal Gruplara Ait Kanunnameler: İlmiye sınıfı ve savaş esiri olarak alınıp daha sonra da “has”larda istihdam edilenler için hazırlanmıştır.
3. Ferman, Berat ve Yasakname Tarzındaki Kanun Hükümleri
Fermanlar, beraetler ve Yasaknameleri içine alan düzenlemelerdir.
a. Fermanlar: Osmanlı padişahının herhangi bir konu üzerinde tuğra veya nişanı bulunan yazılı emirlerdir.
b. Beraetler: Osmanlı Devleti’nde san, nişan ve imtiyaz verilen kimselerin yanı sıra göreve atanan ve aylık bağlanan kişiler için çıkarılan padişahın emirlerine verilen isimdir.
c. Yasaknameler: Askeri, mali ve idari konulara ilişkin husus ve kuralların uygulanmaması halinde uygulanacak ceza müeyyideleri içermektedir. Yasaknameler aynı zamanda; madenler ve tuzlaların işletmeleri ile para dolaşımı ve gümrüklerin düzeni ile de ilgilidir.
4. Sancak Kanunnameleri
Kanunname-i Âli Osman’ın karar, husus ve kurallarının eyalet ve sancaklara uyarlanmış haline verilen isimdir. Sancak kanunnameleri hazırlanırken her bir sancağın özel durumu ve yerel şartları dikkate alınırdı. Mesela toprak vergisi, arazinin verimlilik durumuna göre “onda birden (öşür) sıfıra kadar derecelendirilerek” alınır.
5. Miri Arazi ve Tımar Nizamına Ait Kanunlar
Devlet hazinesi yani mirî’ne ait olan arazinin kullanımı ve özelliği ile ilgili tüm husus ve kurallar bu kanunla düzenlenir.
6. Adaletnameler
Adaletnameler, devlet memurlarının hak ve görevlerini kötüye kullanmaları ve kanunlara aykırı hareket etmeleri durumunda, halkı zülümden korumak için yayınlanmıştır. Kadı, Beylerbeyi ve sancak beylerine hitaben yazılan adaletnameler, halka duyurulmak suretiyle halka arz edilirdi.
